Papierversnipperaar

Het gebeurt zelden, wat zeg ik, nooit, dat ik de behoefte voel om een boek te verbranden. Soms vind ik een boek dat ik gekocht heb niet zo erg goed, of sluit het niet aan bij mijn interesses van het moment – maar dan geef ik het weg, aan vrienden of aan de kringloopwinkel.

Maar bij dit boek twijfel ik (en het gaat nog wel over hekserij). Als ik een papierversnipperaar had, dan wist ik het wel. Want ik kan het niet weggeven. Ik wil mensen niet opzadelen met hetzelfde surrealistische gevoel dat ik ervan kreeg, en ik wil het niet naar de kringloopwinkel brengen, want ook daar zou een argeloze koper kunnen denken: “Hé, interessant, een kort overzicht van de hekserij, geschreven door een professor geschiedenis, dat wil ik lezen.” Al betaalt die argeloze lezer er maar 75 cent voor, dat is nog te veel voor deze onsamenhangende brij van woorden.

Geen fout woord over Malcolm Gaskill, die het boek schreef: “Hekserij: een kort overzicht”. Het was ongetwijfeld een interessant – zij het misschien een beetje een hoogdravend – boek. Ik weet het niet. Het zou kunnen. De vertaler – die ik hier niet bij naam zal noemen – weet het waarschijnlijk ook niet, want het boek dat ze vertaald heeft, heeft ze volgens mij niet gelezen – of in elk geval niet begrepen. En als ze het begrepen heeft, dan is dat niet doorgedrongen tot in de vertaling.

Ik heb alle begrip voor af en toe een kromme zin of een gokje hier en daar – ik weet hoe moeilijk het is om van een boek in de ene taal een even interessant boek in een andere taal te maken. Daarom duurde het een tijdje voor ik het opgaf en ophield met lezen. Aanvankelijk begon ik namelijk te twijfelen aan mijn verstandelijke vermogens: misschien was het te moeilijk, te academisch, misschien was ik moe of begreep ik het gewoon niet? Pas geleidelijk drong tot me door dat ik sommige zinnen terug moest vertalen naar het Engels en dat ik dan een gokje kon wagen wat ze betekenden…

Daarom wil ik graag mijn ervaring delen in de hoop dat je zegt: nee, je bent niet gek, deze aaneenschakeling van correct gespelde woorden en netjes aan elkaar gebreide zinnen, is geen Nederlands. Een greep:

“De oorlog tegen hekserij leidde tot het manipuleren van definities en het projecteren van beelden.” “Spotten over demonologie als rommel van de gedachten van voor de verlichting, een koortsachtige obsessie van gekke monniken en paranoïde prinsen, voedt het verlangen naar verhalen over rationele vooruitgang, maar dient nergens toe.”
Hè?
“Tegen 1500 was de Kerk bang dat een gecorrumpeerde, clandestiene cultus betrokken was bij antichristelijke samenzwering.” “Nieuwe geleerdheid vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw leverde een frontale aanval op Murray, maar dit ging gepaard met waarschuwingen dat het kind niet met het badwater weggegooid moest worden.” “De typische culturele kracht van hekserij bestaat er echter uit dat het onderhoudend kan zijn, ook al wordt het elders geciteerd als een oorzaak van schade.” “Een route naar het gewenste monopolie van de waarheid was demonologie; het was een conceptueel contrast van doctrine, donker laat zien wat licht betekent, en een middel om opponenten te denigreren.”

Het leek wel of ik in Google Translate was beland. Maar het stond er écht, op papier, mooi gedrukt, in een nette lay-out, kortom een écht boek, geen print-on-demand of zo. Een nette geloofwaardige uitgeverij heeft enkele duizenden euro’s gespendeerd aan deze vertaling, aan de rechten, aan de lay-out, de druk en de verdeling van dit boek. Boekhandelaars halen het in huis, verkopen het. Lezers kopen het… Terwijl het nergens over gaat.

Ik ben je voorgegaan, en ik kan je zeggen: koop dit boek niet. Als je het echt wil lezen, lees het in het Engels of verlos me van mijn exemplaar.

Vervolg

Nadat ik mijn teleurstelling had gemeld aan de uitgever, stuurden zij me volgend bericht (wat me aangenaam verraste en me geruststelde: mensen kunnen dwalen, maar kunnen ook leren van hun fouten):

“Geachte mevrouw Pas,
U heeft ‘jammergenoeg’ gelijk dat de vertaling van dit boek ’te wensen overlaat’ en achteraf gezien hadden we nog veel strenger moeten zijn nadat we de vertaling hadden teruggezonden voor een grondige herziening.
Het spijt ons dat het eindresultaat nog steeds ’te wensen overlaat’. We hebben hiervan geleerd en zijn gestopt met de wijze waarop deze vertaling tot stand is gekomen; we werken weer als vanouds met vertalers uit ons eigen bestand.
Helaas bent u niet de enige die struikelt, diverse lezers en ook recensenten zijn u voorgegaan.
Hartelijke dank dat u de moeite heeft genomen ons te berichten.”

Daar ben ik ook blij om. Mijn hart is gelucht en ik weet nu weer hoe goed de meeste vertalers wél hun werk doen en dat de meeste uitgevers beseffen dat ze niet op vertaalwerk en redactiewerk mogen besparen omdat ze anders de stiel bederven.

Het is vandaag exact 7 jaar geleden dat Hans Van Themsche op zo’n vijftig meter van mijn werk Songül Koç neerschoot (omdat ze een hoofddoek droeg terwijl ze op een bankje zat te lezen), vervolgens verder wandelde naar de Zwartzusterstraat en daar Oulematou Niangadou (omdat ze een donkere huid had) en vervolgens het kind waarop ze paste neerschoot (omdat het zo huilde). Na het schot en het rumoer dat ontstond, gebeurde er naar mijn gevoel heel lang niets. Omstaanders boden eerste hulp, het leek eindeloos lang te duren voor de ambulance kwam, en ondertussen reden er auto’s door de straat, werden er pakjes afgeleverd op mijn werk, kwamen er klanten langs die een boek kochten…

De onrust zat ook toen in mijn lichaam, buiten ging alles gewoon door, terwijl we niet precies wisten wat er gebeurd was, wat er om de hoek van de straat… Die schoten hoorden we niet eens, we wisten niet wat daar gebeurde. In een stad is al wat om de hoek gebeurt, of achter gesloten deuren en in kelders van huizen, onzichtbaar. Wat ik me herinner is vooral hoe surrealistisch het was. Hoe alles gewoon doorging terwijl in enkele minuten het leven van talloze mensen onherstelbaar werd ontwricht, hoe een van haat vervulde jongen zijn tocht verderzette…

Voor het eerst in mijn leven begreep ik waarom mensen bloemen leggen op een onheilsplek, wat het belang is van iets doen of zeggen dat de wandaad compenseert, iets om het gevoel vorm te geven van verzet zonder geweld, van woede zonder agressie. Om de cirkel te breken en niet verder te zetten.

Het is zeven jaar geleden en ik hoef het niet in mijn agenda te zetten om het me elk jaar weer te herinneren, precies op deze dag. Het is mijn lichaam dat het lijkt te weten, dat bij de geuren om me heen, de zweem van zomer en de lange dagen, zich opeens herinnert hoe dat schot weerklonk, hoe het licht op straat viel, hoe groen de struiken op het pleintje waren — en hoe ik vanaf toen besefte dat de haat die in een samenleving leeft langzaam gist, zich samenbalt, en in de huid van een jongen kruipt om daar een uitweg te zoeken…